Пасьля прыбыцьця ў аэрапорт Алматы ў чэрвені Бакаева, былога казахстанскага чыноўніка, які стаў вядомым палітычным блогерам, спыніла паліцыя, бо ён быў ідэнтыфікаваны казахстанскай сыстэмай распазнаваньня твараў на базе штучнага інтэлекту пад назвай TargetEYE і ўнесены ў яе базу зьвестак як «грамадзянскі актывіст», пішуць Жалдас Арысбаеў, журналіст Казахскай службы Радыё Свабода, і аналітык Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода Рэйд Стэндыш.
Бакаеў запісаў частку размовы на свой тэлефон. Ён кажа, што супрацоўнік паліцыі нават паказаў яму яго профіль у базе зьвестак, дзе былі біямэтрычнае параўнаньне і асабістыя зьвесткі, перш чым яго папрасілі прайсьці ў паліцэйскі пастарунак.
Урэшце пасьля кароткага затрыманьня ў аэрапорце Бакаева адпусьцілі. Пазьней ён апублікаваў відэазапіс у інтэрнэце і заявіў, што ўрад выкарыстоўвае перадавыя тэхналёгіі для сачэньня за актывістамі.
Міністэрства ўнутраных справаў Казахстану заявіла, што Бакаева дадалі ў базу няправільна, празь яго падабенства да іншай асобы. Міністар унутраных справаў Ержан Садэнаў пасьля гэтага сказаў, што ўрад не складае базу зьвестак актывістаў і што «тэхналёгіі таксама могуць памыляцца».
«Гэта відаць на відэа. Там паказаны маё фота, імя, імя бацькі, і я пазначаны як „грамадзянскі актывіст“. Хто яшчэ гэта можа быць?» — сказаў Бакаеў у інтэрвію Радыё Свабода.
«Больш за тое, там гаворыцца, што базу зьвестак уклаў аддзел барацьбы з экстрэмізмам Міністэрства ўнутраных справаў. Нават прозьвішча супрацоўніка, які ўнёс яе, запісана. Але яны адмаўляюць, што гэта я [у базе зьвестак]», — кажа ён.
Бакаеву і іншым актывістам у краіне гэты інцыдэнт дазваляе прадбачыць найгоршы сцэнар, калі імкненьне ўраду да лічбавізацыі — якая ўключае ў сябе дзясяткі тысяч камэраў назіраньня з праграмным забесьпячэньнем для распазнаваньня твараў, цэнтралізаваную сыстэму лічбавай ідэнтыфікацыі і буйныя доўгатэрміновыя інвэстыцыі ў штучны інтэлект — служыць злоўжываньням, бо ўрад імкнецца унікнуць паўтарэньня масавых пратэстаў і крывавых закалотаў студзеня 2022 году, якія пагражалі ўладзе прэзыдэнта Казахстану Касым-Жамарта Такаева.
У дадатак — праблема паходжаньня значнай часткі апаратнай і тэхналягічнай асновы стратэгіі лічбавізацыі Казахстану. Гэта Кітай.
Сэрверы зьвестак, тэлекамунікацыйнае абсталяваньне, мікрачыпы і камэры назіраньня кітайскай вытворчасьці сталі асновай лічбавых амбіцыяў Казахстана, якія працягваюць набіраць абароты з верасьня, калі Такаеў абвясьціў аб стварэньні новага міністэрства штучнага інтэлекту.
Экспэрты заявілі Радыё Свабода, што праблема ня толькі ў тым, што гэтая цэнтральнаазіяцкая краіна ў тэхналягічным прагрэсе можа застацца залежнай ад кітайскіх кампаніяў, але і ў тым, што яна можа прыняць мадэль публічнага назіраньня і цэнзуры Кітаю, дзе грамадзянскія свабоды і прыватнасьць былі зьнішчаныя дзеля дзяржаўнага кантролю і бясьпекі.
«Кітай як з палітычнага, так і з сацыяльнага гледзішча ня ёсьць узорам таго, як тэхналёгіі павінны выкарыстоўвацца ў дэмакратыі, — сказала Радыё Свабода Дана Малікава, экспэрт у лічбавых правах, якая працавала ў розных групах абароны грамадзянскіх свабодаў у Казахстане. — У Кітаі ёсьць перадавыя тэхналёгіі, але пытаньне ў тым, як яны будуць выкарыстоўвацца [ў Казахстане]».
Айчынная сыстэма татальнага сачэньня
Такаеў зрабіў вялікую стаўку на лічбавізацыю, каб пракласьці шлях новым эканамічным магчымасьцям для сваёй краіны. 8 верасьня ў звароце да нацыі ён заявіў, што хоча «ператварыць Казахстан у цалкам лічбавую краіну цягам трох гадоў». Ключавой часткай стратэгіі — стварэньне ўласных казахстанскіх кампаніяў, што, з словаў Такаева, дапаможа ператварыць краіну ў рэгіянальнага тэхналягічнага гульца. Казаскія фірмы ўжо распрацавалі шэраг уласных прадуктаў, якія выкарыстоўваюцца па ўсёй краіне. У тым ліку Target AI, заснаваная ў 2019 годзе, распрацавала праграму TargetEYE, якая ідэнтыфікавала Бакаева гэтым летам.
Многія з найбольш пасьпяховых айчынных тэхналягічных кампаніяў Казахстану працуюць на скрыжаваньні распазнаваньня твараў, дапамогі штучнага інтэлекту і біямэтрычнай ідэнтыфікацыі. Гэтыя распрацоўкі стымулюе рост аб’ёму зьвестак, сабраных дзясяткамі тысяч камэраў відэаназіраньня, якія вісяць на скрыжаваньнях вуліц і каля будынкаў па ўсёй краіне. Некаторыя з гэтых камэраў усталявалі прыватныя прадпрыемствы і асобы, але пераважная большасьць іх — частка дзяржаўных праграмаў, інтэграваных з тэхналёгіяй распазнаваньня твараў на базе штучнага інтэлекту, такой, як TargetEYE.
Target AI паведаміла Радыё Свабода, што яна толькі забясьпечвае тэхналёгію, а праваахоўныя органы самі вырашаюць, як выкарыстоўваць яе прадукты.
«У большасьці выпадкаў наша кампанія ня мае інфармацыі, у якіх мэтах і як выкарыстоўваюцца тэхнічныя функцыі плятформы», — заявілі ў кампаніі ў інтэрвію радыё Радыё Свабода.
Кампанія таксама паведаміла Радыё Свабода, што яе плятформа ўжо інтэграваная ў паліцыйныя і кантрольныя сыстэмы ў васьмі вобласьцях Казахстану. Але маштаб разгортваньня і непразрысты спосаб выкарыстаньня ўладамі гэтай тэхналёгіі выклікалі пільныя пытаньні аб яе адказнасьці, асабліва пасьля інцыдэнту з Бакаевым.
Дакладная колькасьць камэраў, разьмешчаных па ўсёй краіне ў рамках дзяржаўных праграмаў, невядомая, але мэрыя Алматы заявіла, што толькі ў гэтым горадзе ёсьць ня менш за 128 000 камэраў, якія, з словаў камэрцыйнага дырэктара TargetAI Дзьмітрыя Панчанкі, падключаны да яе сыстэмы. Яшчэ 6000 камэраў падключаныя да сыстэмы ў Атыраў, а ў Паўладарскай вобласьці ўжо ёсьць ня менш за 5000 камэраў, падлучаных да сыстэмы, і плянуецца, паводле мясцовых чыноўнікаў, усталяваць 4200 новых камэраў за наступныя тры гады.
Міністэрства абароны паведаміла Радыё Свабода, што ў дзяржаўных будынках пад яго кантролем усталявана 14 000 камэраў і што відэазьвесткі захоўваюцца на сэрвэрах у вайсковых частках. Міністэрства ўнутраных справаў не адказала на пытаньні Радыё Свабода аб колькасьці падключаных камэраў па ўсёй краіне і аб тым, як гэтыя зьвесткі захоўваюцца і выкарыстоўваюцца.
«Усе камэры, устаноўленыя ў органах унутраных справаў, праходзяць праверку бяспекі. Усталяваныя камэры не падключаны да Інтэрнэту, а працуюць у замкнёным контуры», — сказаў прэс-сакратар.
Ці імкнецца Казахстан пераймаць кітайскую мадэль?
Дагэтуль сыстэму назіраньня ў Казахстане хвалілі за яе эфэктыўнасць і рост бясьпекі, бо яе разьвіцьцё прывяло да пэўнага зьніжэньня ўзроўню мясцовай злачыннасьці і больш эфэктыўнага кіраваньня дарожным рухам у буйных гарадах. Але Такаеў таксама казаў пра пашырэньне назіраньня як пра пытаньне правапарадку, асабліва пасьля закалотаў у студзені 2022 году, у выніку якіх загінулі не менш за 238 чалавек, пераважная бальшыня —цывільныя.
«Дарэчы, камэры, якія мы ўсталявалі ў многіх буйных гарадах, адыгрываюць вельмі станоўчую ролю», — сказаў Такаеў у звароце да нацыі ў лютым 2022 году, пасьля таго, як пратэсты і беспарадкі сьціхлі.
«Нам трэба ня толькі аднавіць грамадзкі парадак, але і павялічыць колькасьць камэраў. Праблема ня ў поўным кантролі або маніторынгу дзеяньняў нашых грамадзян; гэта пытаньне бясьпекі», — дадаў ён.
Хоць Такаеў не заявіў наўпрост, што хоча, каб Казахстан пераймаў кітайскі падыход да назіраньня, але ён высока ацэньваў вядучыя кітайскія брэнды, якія сталі лідэрамі рынку ў гэтай галіне, напрыклад, падчас візыту ў Кітай у 2019 годзе, калі ён наведаў Hikvision, галоўнага ў сьвеце вытворцу камэраў відэаназіраньня. Як Hikvision, так і Dahua, яшчэ адна вядучая кітайская кампанія вырабу камэраў відэаназіраньня, шырока выкарыстоўваюцца па ўсім Казахстане, але гэтыя дзьве часткова дзяржаўныя кампаніі атрымалі санкцыі ад Злучаных Штатаў у 2020 годзе за дапамогу Пэкіну ў рэпрэсіях супраць уйгураў і іншых мусульманскіх меншасьцяў у Сіньдзяне.
Прадукты абедзьвюх кампаніі выбіралі — і нават рэклямавалі — за іх здольнасьць адсочваць людзей, пазначаных як «падазроныя», і клясыфікаваць твары на падставе этнічнай прыналежнасьці.
Нягледзячы на тое, што кітайскія кампаніі знайшлі вялікі рынак збыту ў Казахстане, поўны аб’ём супрацы паміж урадам Казахстану і Пэкінам невядомы. Міжурадавыя пагадненьні паміж Астаной і кітайскімі кампаніямі апублікаваныя ў Інтэрнэце, але там няма канкрэтных зьвестак пра кантракты з кітайскімі ІТ-кампаніямі, у адкрытым доступе няма зьвестак аб умовах, абавязаньнях і тэрмінах кантрактаў.
Але выцек больш як 100 000 дакумэнтаў з прыватнай кітайскай кампаніі Geedge Networks у верасьні сьведчыць, што ўрад Казахстану зьвяртаецца да Кітаю, каб купляць больш складаныя сыстэмы цэнзуры і назіраньня.
Паводле зьвестак InterSecLab, арганізацыі глябальных лічбавых расьсьледаваньняў, якая аналізавала выцек, Казахстан, відаць, стаў першым міжнародным кліентам Geedge Networks у стварэньні сыстэмы цэнзуры на ўзор «Вялікага кітайскага брандмаўэру», які дазваляе кантраляваць інфармацыю ў інтэрнэце, блякаваць пэўныя вэб-сайты і інструмэнты VPN, а таксама шпіёніць за пэўнымі асобамі.
У дакладзе InterSecLab аб дакумэнтах з працёку таксама адзначаецца, што раней Казахстан абапіраўся на расейскую тэхналёгію «Сыстэмы апэратыўных сьледчых мераў» (СОРМ) для апаратнага і праграмнага забесьпячэньня сеткавага назіраньня ў сваіх тэлекамунікацыйных сетках. Але, як гаворыцца ў дакладзе, дакумэнты служаць «ключавым доказам таго, што апаратура сачэньня за інтэрнэтам у Казахстане пастаўляецца праз Geedge з Кітаю, а не з Расеі, як меркавалася ў папярэдніх дасьледаваньнях».
Камітэт нацыянальнай бясьпекі (КНБ), галоўная выведная служба Казахстану, перанакіраваў пытаньні Радыё Свабода ў Міністэрства штучнага інтэлекту і лічбавага разьвіцьця, якое заявіла, што інфармацыя ў дакумэнтах «не адпавядае рэчаіснасьці».
Як будзе выглядаць лічбавая будучыня Казахстану?
Нягледзячы на тое, што эканамічна эфэктыўнае і перадавое абсталяваньне Кітаю адыгрывае ў Казахстане вялікую ролю, іншыя замежныя фірмы таксама ідуць у гэтую краіну.
Прадукцыя швэдзкай Axis Communications і паўднёвакарэйскай Hanwha Vision таксама выкарыстоўваецца па ўсёй краіне, і Астана нядаўна абвясьціла аб заключэньні ўгоды з Presight AI, стартапам, які падтрымліваюць Аб’яднаныя Арабскія Эміраты і які выйграў буйны кантракт на замену сыстэмы маніторынгу дарожнага руху Sergek у сталіцы Казахстану. Угода прадугледжвае ўсталяваньне ў горадзе 22 000 новых камэраў, якія затым будуць падключаны да праграмы Emirati.
У многіх новых жылых дамах у буйных гарадах Казахстану ля ўваходаў усталяваныя прылады распазнаваньня твараў. Урад Казахстану таксама абвясьціў аб плянах у кастрычніку 2025 году запусьціць цэнтралізаваную нацыянальную сыстэму дыстанцыйнай біямэтрычнай аўтэнтыфікацыі, якая будзе ўкарэнена ўва ўсіх буйных галінах прамысловасьці. У жніўні Казахстан абавязаў банкі і мікрафінансавыя арганізацыі праводзіць біямэтрычную аўтэнтыфікацыю для выдачы онлайн-пазык.
Аюна Балдакова, навуковы супрацоўнік праекта DIGISILK Каралеўскага каледжу Лёндану, расказала Радыё Свабода, што цэнтралізацыя збору падрабязных зьвестак у краіне нарастае, што падвышае ўразьлівасьць іх бясьпекі. Цэнтралізаваная база зьвестак можа быць патэнцыйна узламаная, а таксама зь яе магчымыя выцекі, як гэта і было ў чэрвені.
«З часам дзяржава будзе мець столькі асабовых зьвестак, што зможа ўмешвацца і адсочваць людзей», — сказала Балдакова Радыё Свабода. — Гэта можа быць сур’ёзнай праблемай для сыстэмы без стрыманьняў і процівагаў». Але ўжо цяпер дзяржава «мае магчымасьць вылучаць пэўных людзей, да якіх мае інтарэс. Іх можна адсочваць іх і сачыць за імі праз гэтыя лічбавыя сыстэмы, Інтэрнэт і тэлекамунікацыйныя сеткі», —лічыць Балдакова.
