У Літве гэты раман у добрым сэнсе «нарабіў шуму», стаўшы бэстсэлерам. Цяпер тое самае па меры перакладу адбываецца ў шырокім сьвеце. Польская набэліянтка Вольга Такарчук назвала яго «маркесаўскім раманам», а францускі крытык у «Le Monde» напісаў пра Сабаляўскайце, што яна «сёньня — адна з самых значных аўтарак гістарычнага раману сучаснасьці».
Словам, гаворка ідзе пра найвышэйшай пробы літаратуру і пра выбітны пераклад на беларускую Сяргея Шупы, калі ты літаральна ляціш па тэксьце, ні разу ня думаючы, што гэта нешта не беларускае і перакладзенае.
Пра мову, якой «нічога ня скажаш»
Між іншым, я ўявіў, што калі нехта скажа, што «па-беларуску нельга выказаць нічога глыбокага», я б паклаў перад ім гэты чатырохтомнік, і тое быў бы найлепшы аргумэнт. Зрэшты, і кожнаму заняпаламу духам беларусу прачытаць Вялікую віленскую сагу карысна, у тым ліку для мэнтальнага здароўя. Мастацкай мовай кнігі можна выказаць усё, у тым ліку і тое, да чаго мы яшчэ не дадумаліся.
Пра набытую нямогласьць
Дзеяньне рамана адбываецца ў ХVII стагодзьдзі падчас 13-гадовай агрэсіі Масковіі супраць Вялікага княства Літоўскага — вельмі падобна на цяперашні расейскі паход на Кіеў. Але ў кнізе мы гэта бачым «зьнізу», праз гісторыі канкрэтных людзей.
Мы шмат ведаем пра сваё, мінулае і пазамінулае стагодзьдзі, а вось «пажыць» у ВКЛ у стагодзьдзі ХVII-м — унікальная магчымасьць запоўніць лякуну асабістай гістарычнай і генэтычнай памяці. Атрымаць доказ таго, што людзі з тых часоў не зьмяніліся ў лепшы бок, але заўсёды да таго імкнуліся, маючы тыя самыя матывацыі. Адно, што зьявілася новага і што зьнясільвае народнае жыцьцё — дзяржаўная прапаганда. Нашы продкі былі ўсякія, але шанавалі, баяліся або ненавідзелі закон найперш, па-над законам нічога не было. Сёньня закон адсунуты і пануе гэтая нікому толкам незразумелая дзяржаўная прапаганда.
Нашы продкі былі ўсякія, але шанавалі, баяліся або ненавідзелі закон найперш, па-над законам нічога не было
Не было русыфікацыі? Па сутнасьці русыфікацыя і прапаганда — тое самае. Але тады была бясконцая сэрыя ўварваньняў маскавітаў у ВКЛ — умоўна ў тагачасную незалежную Беларусь, бо каб русыфікаваць беларусаў, іх і іхную краіну трэба было захапіць, што і здарыцца пазьней, напрыканцы ХVIII ст.
Пра «сваіх» расейцаў
Тады іх як такіх і не было. Былі маскавіты. Гэта пазьней яны ператворацца ў Расею і расейцаў. А тады мы ад пачатку дзён жылі самі, ніколі ня быўшы зь імі ў адной дзяржаве. І называліся мы рускімі або русінамі, або літвінамі, як і наша Вялікае Княства.
Ці ня з той страшнай 13-гадовай агрэсіі, калі тагачасная Беларусь страціла кожнага другога жыхара і, як пісаў Караткевіч, людзей нават на развод не засталося? Тады маскавіты вывелі зь Беларусі 300-тысячны палон — пераважна рамесьнікаў, якія пасьля будавалі ім Маскву, а ў Беларусі фактычна заняпаў горад як такі… Гэта я ня зь віленскай сагі, але, «абжыўшыся» ў ёй, зь яе пэрспэктывы многае бачыш больш выразна. У тым ліку і гэты палон — як «упырск» беларуска-літоўскай крыві ў будучую «Вялікую Русь».
Пра «чужых» літоўцаў
У тагачасным ВКЛ быў выдадзены, між іншым, па-беларуску Статут і былі суды, што рэгулявалі жыцьцё. Была мультыкультурнасьць і шмат розных канфэсій. Так ці інакш ужываліся розныя народы: русіны, літоўцы, палякі, татары, габрэі… Перакладчык Сяргей Шупа карэктна патлумачыў у зносцы тую мэтамарфозу, якая адбылася ў беларускай мове са словам «жыд»:
«Пры перакладзе слова žydas тут і далей абраны гэты нэўтральны для той эпохі тэрмін, які ў часе дзеяньня тэтралёгіі „Silva rerum“ (XVII–XVIII стст.) быў адзіным для называньня гэтага народу ва ўсіх мясцовых мовах. Абразьлівыя канатацыі, якія ўзьніклі ў гэтым беларускім слове ў ХХ ст., сталі вынікам русыфікацыі і расейскага ідэалягічнага ўплыву, таму з 1920-х гг. яго замяніла слова яўрэй, якое ў старабеларускай традыцыі азначала выключна прадстаўнікоў старажытнага народу ў біблійным кантэксьце. Аднак рэтраспэктыўна перанесьці яго, або кампрамісны тэрмін габрэй, у XVII–XVIII стст. было б анахранізмам».
Што да літоўцаў, найбліжэйшага народу спрадвеку і па сёньня (больш за 600 кілямэтраў агульнай мяжы, 500 гадоў у адной незалежнай дзяржаве з адной сталіцай), дык па прачытанай частцы Вялікай сагі я й не адчуў ніякай розьніцы паміж «імі» і «намі». Мабыць, розьніца зьявіцца тады, калі зьявіцца дзяржаўная прапаганда.
Пра «польскіх паноў»
Гэтая дыскусія зусім нядаўна адбылася з нагоды двух толькі выдадзеных у нас кніжак пра паноў: «Шчанячыя гады» Мэльхіёра Ваньковіча і «Дом» Андрэя Горвата. У Крысьціны Сабаляўскайце свой погляд. Яе герой — Ян Мацей Нарвойш, мне ўявіўся «якасным чалавекам», адпаведным традыцыйным беларускім уяўленьням, ён пазытыўны, адважны і пры тым асьцярожны ў адносінах зь іншымі людзьмі. Новы раман дадасьць і новыя рысы ў развагі пра беларускага пана — пагатоў гэты пэрсанаж, пан, вёў рэй большую частку нашай гісторыі.
Пра Вільню
А Вільня не зьмянілася — тыя самыя вуліцы і пляцы, з тымі самымі назвамі. Памятаю, за саветамі тут была вуліца Горкага, цяпер, як і ў XVII ст., гэта тры вуліцы адна за адной: Вастрабрамская, Вялікая ды Замкавая. І вось нашы героі прыяжджаюць у Вільню. Дазволю сабе вялікую цытату, каб можна было адчуць атмасфэру раману:
«Пра ўсё гэта нават не здагадваліся Нарвойшы, уяжджаючы ў горад праз тую самую Бэрнардынскую браму, празь якую некалі, адзінаццаць гадоў да таго, яны ўцякалі з руйнаванага горада. Гэтым разам горад вітаў іх не смуродам пагарэлішчаў і лужынамі крыві на вуліцах, а цвырканьнем вераб’ёў, пахам вясны ў паветры і мноствам рыштаваньняў, бо хоць мінула ўжо столькі гадоў, Вільня ўсё яшчэ адбудоўвала свае палацы і касьцёлы, загойваючы нанесеныя казакамі за шэсьць гадоў раны, і ўсё яшчэ забельвала сажу на сьценах дамоў, што пакінуў па сабе сямнаццацідзённы пажар. Хоць Казімір і нарадзіўся ў Вільні, ён памятаў горад, які пакінуў шасьцігадовым, як скрозь імглу. Цяпер ён быў жывы і аглушаў сваімі гукамі — бразгатам аб брук конскіх падковаў і набоек на ботах, крыкамі і воклічамі мінакоў і гандляроў, гудам званоў, стукам хістаных ветрам вокнаў і аканіц; усё цвыркала, дзінькала, ляскала, а ад пахаў магло закруціцца ў галаве. Смурод зьліваных у рышткі памыяў мяшаўся з водарам кветачнай вады, якою бессаромна апырскваліся жанчыны, тут жа парывамі ветру заносіла пах дзёгцю з нованакрытых дахаў, а пасьля — растопленага масла і толькі што сьпечаных абаранкаў. Крыху далей за скрыжаваньнем вуліц Сьвятога Міхала Арханёла і Замкавай усё заглушылі вострыя пахі кіслай капусты і селядцоў, бо непадалёк ад вялікага, як карабель, касьцёла з чырвонай цэглы разьмясьціўся велізарны рыбны рынак, дзе солены, вэнджаны або і крыху пратухлы ўлоў мяшаўся са сьвежым, раскладзеным на лістах чароту і водарасьцяў».
Абсалютна нішто ў кнізе не прымушае цябе адчуць сябе ў Вільні чужым. Пры ўсёй прымітыўнасьці тагачаснай кухні мясцовых жыхароў і іх няўменьні цаніць жаночую прыгажосьць. Так, прынамсі, ацаніў гэтую справу адзін з герояў, француз. Аўтарка стварае неідэалягізаваную літаратуру, хіба што нармальнасьць для яе ў прыярытэце.
Пра беларускую нармальнасьць
У Шупавым перакладзе віленская сага — цэлы беларускі сьвет мовы, гісторыі і нават сучаснасьці. Бо, апроч іншага, гэта вельмі сучасная мова, хоць апісаныя падзеі і адбываюцца так даўно, ты гэтага ні разу не адчуваеш, бо тая ж Вільня, тыя ж імёны і прозьвішчы, той самы чалавечы клопат. Ты быццам нырцуеш у саму праўду жыцьця, пра якую мы ўласна і марым, па якой тужым, якой так мала ў тым інфашуме, у якім мы жывем. Ты чытаеш, а настойлівае пытаньне «Што ж будзе далей?» падганяе. Штодзённасьць складаецца зь безьлічы гісторыяў жыцьця.
Вось пытаньне да гэтай кнігі: ці людзі сапраўды робяцца дурнейшымі?
І разважае Ян Мацей Нарвойш зусім па-сёньняшняму:
«Абавязкова патрэбная вера ў тое, што ўся гэтая валтузьня сапраўды мае нейкі сэнс, які дзівосным чынам возьме і адкрыецца, калі праб’е гадзіна сьмерці, якая яе закончыць, і для таго, каб абгрунтаваць мэтазгоднасьць гэтай валтузьні, хітрыя людзі прыдумалі розныя звычаі і рытуалы нібыта на тое, каб пераканаць, што разлад мэханізма з крыві і касьцей — гэта зусім не канец, а толькі пачатак усяго… Сапраўдная байка прызначаная толькі для таго, каб чалавек забываўся ў забавах, як цяпер тыя дзеці, што хаваюць ката, і так моцна не засмучаўся бессэнсоўнасьцю свайго існаваньня».
На двары XVII ст. І ўсе жывуць, як цяпер. Зрэшты, так хацелася, каб так было, а калі так і было, значыць, цяперашнія людзі дурнейшыя за ранейшых? Вось пытаньне да гэтай кнігі. Ці людзі сапраўды робяцца дурнейшымі?
Пра кнігу
Трэба мець на ўвазе, што гэты раман для дарослых. Жывадзёрскія сцэны ўтвараюць дынаміку, і ўраўнаважваюцца простамоўем, простастылем, простажэстам. Шмат сцэнаў сьмерці і каханьня, якія выпісаныя праўдзіва, нават натуралістычна.
Першы том арыгіналу выйшаў у 2008 годзе і стаў бэстсэлерам, апошні — у 2016-м. Гэта бясспрэчна літаратура найвышэйшае пробы, і яе шэсьце па сьвеце толькі пачынаецца. Яно будзе трыюмфальным.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
Форум